Program

Program XXXVI Olimpiady Filozoficznej

Zatwierdzony w dniu 31.07.2023 r. przez ZG PTF

Terminarz XXXVI Olimpiady Filozoficznej:
31.10.2023 r. – termin składania prac etapu szkolnego
13.01.2024 r. – termin zawodów okręgowych
06.04.2024 r. – termin zawodów centralnych

I. Tematyka eliminacji zawodów pierwszego stopnia

TEMATY PRAC PISEMNYCH ETAPU SZKOLNEGO XXXV OLIMPIADY FILOZOFICZNEJ

1. Czy polityką kieruje rozum czy emocje?

Opiekun naukowy: prof. dr hab. Agnieszka Nogal

2. Czy nasze poznawanie innych ludzi różni się od tego, w jaki sposób poznajemy siebie lub przedmioty nieożywione takie jak kamienie, drzewa i chmury? Poznanie umysłów innych w świetle współczesnej epistemologii i kognitywistyki

Opiekun naukowy: dr Katarzyna Kuś

3. Sztuka jako medium refleksji krytycznej

Opiekun naukowy: dr hab. Mateusz Salwa

4. Czy nowe technologie cyfrowe i sieciowe są realizacją idei Panoptikonu?

Opiekun naukowy: dr Bartosz Działoszyński

5. Rola aniołów w filozofii średniowiecznej. Istotne zagadnienie filozoficzne czy zbędny dodatek?

Opiekun naukowy: dr hab. Bogna Kosmulska

6. Czy współczesna myśl filozoficzna zajmuje się obecnością mitu, kwestią mitu i pojęciem mitu?

Opracuj temat , nawiązując do prac Leszka Kołakowskiego

Prace podejmujące to zagadnienie biorą udział w konkursie o nagrodę im Leszka Kołakowskiego. Regulamin konkursu dostępny na stronie olimpiad@ifis.pan.edu.pl

Opiekun naukowy: prof. dr hab. Barbara Markiewicz

7. Czy wiedza może być fałszywa i nie być przekonaniem. Rozważ relację między wiedzą a przekonaniem i prawdą.

Opiekun naukowy: dr hab. Tomasz Puczyłowski

8. Czy zgadzasz się z Elzenbegiem, że „Jeżeli umysł jest „nożem”, to wolno (…) wypowiedzieć paradoks

następujący: tylko nożem choć trochę jeszcze tępym można krajać chleb lub mięso; nożem w stanie

doskonałej ostrości da się ciąć już tylko powietrze.”

Opiekun naukowy: dr hab. Kinga Kaśkiewicz

9. Czy we współczesnych demokracjach liberalnych obserwujemy wzmocnienie czy osłabienie jakości kultury politycznej?

Opiekun naukowy: dr hab. Krzysztof Przybyszewski

10. Jaki jest cel zdobywania wiedzy i uprawiania filozofii? Omów zagadnienie, odnosząc się do wybranych poglądów filozofów starożytnych oraz sformułuj własne stanowisko

Opiekun naukowy: dr hab. Krzysztof Łapiński

11. Czy religia określa formę i charakter społeczeństwa?

Opiekun naukowy: dr hab. Marek Nowak

12. Czy chcącemu nie dzieje się krzywda? Moralne granice przedmiotowego traktowania samego siebie i dobrowolnego wyzysku

Opiekun naukowy: dr Emilia Kaczmarek

13. Czy buddyjskie pojęcie pustki w jakikolwiek sposób wiąże się z nicością?

Opiekun naukowy: prof. dr hab. Piotr Balcerowicz

Sugestie bibliograficzne:

Ad. 1: J. Rawls, Teoria sprawiedliwości, różne wydania; F. Fukuyama, Koniec historii, przeł. T. Bieroń i M. Wichrowski, Poznań 1996; M. Król, Liberalizm strachu czy liberalizm odwagi?, Kraków, Warszawa 1996; T. Snyder, O tyranii. Dwadzieścia lekcji z dwudziestego wieku, przeł. B. Pietrzyk, Kraków 2017.

Ad. 2: J. L. Austin, Umysły innych, w: Mówienie i poznawanie, przeł. B. Chwedeńczuk, Warszawa, s. 104–155; J. Bauer, Empatia. Co potrafią lustrzane neurony, Warszawa 2008; Białecka-Pikul, Narodziny i rozwój refleksji nad myśleniem, Kraków 2012; D.C. Dennett, Natura umysłów, Warszawa 1997; Gallagher S., D. Zahavi, Jak poznajemy innych?, w: Fenomenologiczny umysł, s. 250-273, Warszawa 2015; 250-273; T. Nagel, Jak to jest być nietoperzem?, w: Pytania ostateczne, przeł. A. Romaniuk, Warszawa 1997, s. 203-219; P. Przybysz, Refleksja a stopnie poznania społecznego. W stronę kognitywnej teorii umysłu poznawczego, w: Funkcje umysłu, red. M. Urbański, P. Przybysz, Poznań 2009, s. 165-153; G. Ryle, Czym jest umysł?, przeł. W. Marciszewski, Warszawa 1970; P. F. Strawson, Indywidua. Próba metafizyki opisowej, przeł. B. Chwedeńczuk, Warszawa 1980.

Ad. 3: T.W. Adorno, Sztuki i sztuki. Wybór tekstów, przeł. K. Krzemień-Ojak, Warszawa 1990; G. Dziamski, Sztuka po końcu sztuki. Sztuka XXI, Poznań 2009.; W. Benjamin, Konstelacje. Wybór tekstów, przeł. A. Lipszyc, A. Wołkowicz, Kraków 2012; S. Morawski, Na zakręcie : od sztuki do po-sztuki, Kraków 1985; J. Ranciere, Estetyka jako polityka, przeł. J. Kutyła, P. Mościcka, Warszawa 2007; C. Bishop, Sztuczne piekła, przeł. J. Staniszewski, Warszawa 2015.

Ad. 4: Z. Bauman i D. Lyon, Płynna inwigilacja. Rozmowy, tłum. T. Kunz, Kraków 2013; M. Foucault, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, tłum. T. Komendant, Warszawa 1998; S. Zuboff, Wiek kapitalizmu inwigilacji. Walka o przyszłość ludzkości na nowej granicy władzy, tłum. A. Unterschuetz, Poznań 2020

Ad. 5: Księga o aniołach, H. Oleschko (red.), Kraków 2002 [cz. II, wybrane artykuły poświęcone patrystyce, a więc okresowi ważnemu dla filozofów średniowiecznych]; św. Tomasz z Akwinu, Kwestia dyskutowana o stworzeniach duchowych, przekł. i wstęp A. Rosłan, Kęty 2022; Bonawentura, O stworzeniach świata, przeł. M. Olszewski; Robert Kilwardby, O naturze anielskiej, przeł. M. Gensler, D. Gwis, E. Jung-Palczewska; w: Wszystko ze zdziwienia. Antologia tekstów filozoficznych z XIII wieku, K. Krauze-Błachowicz (red.), Warszawa 2002; ks. T. Stępień, Doktor Anielski o aniołach, Warszawa 2020; tenże, Aniołowie w filozoficznym obrazie świata św. Tomasza z Akwinu. Z metafizyki substancji oddzielonej; w: Nieprzemijająca nowość filozofii św. Tomasza z Akwinu, A. Maryniarczyk, N. Gondek, W. Daszkiewicz (red.), Lublin 2008, s. 479-508; C. S. Lewis, Odrzucony obraz, przeł. W. Ostrowski, Kraków 2008.

Ad. 6: Wybrane teksty L. Kołakowskiego i in.

Ad. 7: A. Bogusławski, Czy wiedza, że p, pociąga za sobą inny stan mentalny? [w:] J. Pelc (red.), Znaczenie i prawda, Warszawa 1994, s. 391-411; A. Bogusławski, Kolejna glosa do rozważań wokół pojęcia wiedzy i jej stosunku do niealetycznych stanów mentalnych, Linguistica Copernicana 13, 2016, s. 67–86; T. Ciecierski, Nastawienia sądzeniowe. Warszawa 2013, s. 170-183; A. Grobeler, (2001). Prawda, znaczenie i rozwój wiedzy [w:] tenże, Pomysły na temat prawdy, Kraków 2001; A. Grobler, Dwa pojęcia wiedzy: w stronę unifikacji, Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria 25(1) 2016, 141-160; T. S. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, Warszawa 2022; M. W. Oleksy, Wiedza jako prawdziwe uzasadnione przekonanie. Czy twierdzy tej wciąż warto bronić?, Diametros 6 2005, 19-48; R. Palczewski, O aletycznej naturze wiedzy, Filozofia Nauki, 23(1) 2015, 99–145; R. Palczewski, O doksastycznej naturze wiedzy, Filozofia Nauki, 26(2) 2018, s. 55–94; A. Stępnik, Klasyczna definicja wiedzy a świadomość posiadanych przekonań, Studia Philosophiae Christianae 45(2) 2009, s. 139-154; J. Woleński, Epistemologia. Poznanie, prawda, wiedza, realizm, Warszawa 2005; D. Ziembicki, Kontrowersje interpretacyjne wypowiedzi typu „Nie sądzę, że p, ja to wiem.”, Polonica 38 2018, s. 232–244.

Ad. 8: H. Elzenberg, Kłopoty z istnieniem, Kraków 1944, s. 302; S. Kierkegaard, Albo-albo, dow. wyd.; B.

Pascal, Myśli, dow. wyd.; J. Woleński, Dwa racjonalizmy i irracjonalizm, w: Roczniki filozoficzne, tom.

LI, zeszyt 1, 2003; Jaspers K., Wiara filozoficzna, tłum. D. Lachowska, Toruń 1995; Baumgartner H. M.,

Rozum skończony, tłum. A. Kaniowski, Warszawa 1996.

Ad. 9: E. Wnuk-Lipiński, Socjologia życia publicznego, Warszawa 2008; K. Przybyszewski, Kultura Publiczna. Refleksje wokół kondycji społeczeństwa i państwa polskiego, Poznań 2013, R. D. Putnam, Demokracja w działaniu: tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, przeł. J. Szacki, Kraków, Warszawa 1995; J. Habermas, Uwzględniając Innego, przeł. A. Romaniuk, Warszawa 2009;

Ad. 10: Platon, Państwo (ks. VII), Fajdros (274c-279c), Timajos (47a-c); Arystoteles, Zachęta do filozofii, Metafizyka (ks. I, rozdz. 1-2), Etyka nikomachejska (ks. X, rozdz. 7-9); Epikur, List do Herodota, List do Menojkeusa [w:] Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, ks. X; Seneka, Listy moralne do Lucyliusza (listy: 2, 49, 88, 108), O bezczynności.

Literatura pomocnicza:

Gajda J., Sofiści, Warszawa 1989; Hadot P., Czym jest filozofia starożytna?, przeł. P. Domański, Warszawa 2000; W. Jaeger, Paideia. Formowanie człowieka greckiego, przeł. M. Plezia, H. Bednarek, Warszawa 2001, s. 871-904; Nussbaum M., Nie dla zysku. Dlaczego demokracja potrzebuje humanistów, przeł. Ł. Pawłowski, Warszawa 2015; Wasilewski M., Protagoras z Abdery, sofista i wychowawca. Studium z historii filozofii wychowania, Łódź 2013.

Ad. 11: J. Maritain, Humanizm integralny, Warszawa 1981; A. Rykała, Państwo wpisane w depozyt religii: przeobrażenia struktury terytorialno-religijno-etnicznej Izraela w kontekście oddziaływań międzynarodowych, Studia z Geografii Politycznej i Historycznej nr 3, 2014, s. 97-149; P. Kłodkowski, Polityczna misja islamu, Teologia polityczna, https://teologiapolityczna.pl/piotr-klodkowski-polityczna-misja-islamu-2 (udostępniono 08.10.2016); M. Weber, Szkice z socjologii religii, przeł. J. Prokopiuk i H. Kozyr-Kowalski, Warszawa 1984; J. Weiler, Chrześcijańska Europa: konstytucyjny imperializm czy wielokulturowość, przeł. W. Michera, Poznań 2003; J. Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie, t. 1 i 2, Warszawa, Dialog, 2002; A. Malouf, Wyprawy krzyżowe w oczach Arabów, przeł. K. Dąbrowska, Warszawa 2001; B. Tibi, Fundamentalizm religijny, przeł. J. Danecki, Warszawa 2006.

Ad. 12: I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, przeł. M. Wartenberg, Warszawa 1984, rozdz. 2; J. S. Mill, O wolności, w: Utylitaryzm. O wolności, tłum. M. Ossowska, Warszawa 2005, rozdziały 1 i 2; K. Marks, Praca wyobcowana, w: Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r., różne wydania; T. Zimny, Komercjalizacja ludzkiego ciała, w: Bioetyka, red.: Joanna Różyńska i Weronika Chańska, Warszawa 2013.

Ad. 13: A. Przybysławski, Buddyjska filozofia pustki, Wrocław 2009; K. Jakubczak, Poza bytem i niebytem: Filozofia buddyjska wobec zarzutu nihilizmu, Kraków 2019; S. J. Kania, Metoda dialektyczna Nagardżuny na podstawie traktatu pt. Odwrócenie zarzutów (Vigraha-vyāvartanī), Warszawa 2015, [pobierz tutaj: https://uw.academia.edu/Stanis%C5%82awKania]; Nagardżuna, Filozofia pustki i współzależnego wyłaniania, Przeł. A. Przybysławski, Kęty 2014; V. Zotz, Historia filozofii buddyjskiej, przeł. M. Nowakowska, Kraków 2007; P. Williams, Buddyzm mahajana, przeł. H. Smagacz, Kraków 2010; R. Gethin, Podstawy buddyzmu, przeł. T. Macios i A. Stępień, Kraków 2010.

Przedstawione powyżej sugestie bibliograficzne mają charakter pomocniczych wskazań i nie stanowią katalogu źródeł, do których obowiązkowo należy odwołać się w pracy. Zachęcamy także do własnych poszukiwań filozoficznych inspiracji!

***

Zawody pierwszego stopnia (etap szkolny) polegają na napisaniu przez uczestników jednej obszernej pracy na temat wybrany spośród zestawu zaproponowanego przez Komitet Główny OF. Zestaw ten zostaje przygotowany na podstawie propozycji przedstawionych przez ekspertów z różnych dziedzin filozofii.

Tematy mają charakter problemowy, wymagający samodzielności w ich rozwinięciu i interdyscyplinarnego podejścia. Do każdego tematu (KG OF proponuje ich od siedmiu do dziesięciu) dołączona jest literatura pomocnicza, która stanowi wstępną propozycję interpretacji tematu. Nie jest to jednak literatura obowiązująca, dlatego uczestnicy mogą odwołać się do innych źródeł. Celem na tym etapie jest ukazanie uczestnikom związków pomiędzy filozofią a nauką, życiem społecznym, kulturowym, politycznym wraz z wiodącymi problemami współczesności. Na przygotowanie pracy uczeń ma 3 miesiące (od września do końca listopada).

Na tym etapie uczestnik Olimpiady Filozoficznej, przygotowując pracę pisemną, nabywa i rozwija takie umiejętności, jak:

– poszukiwanie i wykorzystywanie literatury przedmiotu oraz literatury poszerzającej,

– jasne formułowanie tez i własnego stanowiska,

– kompetentne odwoływanie się do poglądów filozoficznych,

– wybór strategii argumentacyjnej, czyli trafności uzasadniania własnych twierdzeń przez odwołanie się do tekstu źródłowego, literatury pomocniczej (cytat) lub na podstawie logicznego wywodu,

– formalne przygotowanie pracy (przejrzysta kompozycja, sporządzenie bibliografii przedmiotu).

W pracy pisemnej na tym etapie uczeń prezentuje:

– wiedzę z zakresu określonego tematem pracy,

– umiejętność posługiwania się pojęciami filozoficznymi,

– pewien stopień oryginalności w ujęciu tematu,

– spójność przedstawionej argumentacji,

– poprawność językową.

II. Tematyka eliminacji zawodów drugiego stopnia

Zawody na drugim etapie składa się z części pisemnej i ustnej. Część pisemna polega na napisaniu eseju, którego tematem jest zaproponowany do wyboru (spośród trzech) cytat oraz na rozwiązaniu testu, składającego się z zadań wielokrotnego wyboru i pytań otwartych. Część ustna składa się z trzech pytań komisji. Tematy pracy pisemnej, testu i egzaminu ustnego formułowane są na podstawie niżej wymienionych zagadnień wyjściowych ujętych w cztery bloki tematyczne.

Poza wymienionymi szczegółowymi zagadnieniami problemowymi, zakłada się tu:

– wiedzę z zakresu dyscyplin filozoficznych (ontologia/metafizyka, epistemologia, aksjologia, etyka, estetyka, antropologia filozoficzna, filozofia nauki, filozofia kultury, filozofia religii, filozofia polityki, logika, historia filozofii)

– wiedzę dotyczącą problemów filozoficznych (podstawowe pytania związane z poszczególnymi dyscyplinami filozoficznymi, których wybrane przykłady wskazane są w blokach tematycznych)

– wiedzę ogólną na temat historii, kultury i religii, ze szczególnym uwzględnieniem filozofii starożytnej, charakteru cywilizacji zachodniej.

Pierwszy blok tematyczny

1. Filozofia w epoce przedsokratejskiej (Tales z Miletu, Anaksymander, Anaksymenes, Heraklit z Efezu, pitagorejczycy, Parmenides z Elei, Zenon z Elei, Leucyp, Demokryt z Abdery, Empedokles) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: arche, logos, harmonia, kosmos, miłość, problem tożsamości i zmienności bytu (wariabilizm, statyzm, monizm, pluralizm).

2. Filozofia Sokratesa i działalność sofistów ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: spór w wymiarze epistemologicznym (obiektywizm – subiektywizm, absolutyzm – relatywizm) oraz etycznym (absolutyzm – relatywizm etyczny), intelektualizm etyczny, spory o naturę i charakter polityki (physis, nomos) i estetyczne sofistów.

3. Filozofia Platona oraz neoplatonizm (Filon z Aleksandrii, Plotyn) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: teoria idei (idealizm), koncepcja poznania, państwa, piękna, przyjaźni i miłości, uzgodnienie doktryny stworzenia z platonizmem, emanacjonizm, mistycyzm.

4. Filozofia Arystotelesa ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: realizm, empiryzm, koncepcja filozofii pierwszej i filozofii praktycznej, podstawowe zagadnienia etyczne, wspólnota polityczna i formy ustrojowe, koncepcja sztuki.

5. Starożytne szkoły etyczne (epikureizm, stoicyzm, pirronizm i cynizm) oraz wspierające je założenia ontologiczne i antropologiczne, ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: koncepcje szczęścia, koncepcja natury i miejsca człowieka w świecie, problem naturalizmu, ćwiczenia duchowe, stanowisko kosmopolityzmu, argumenty sceptyków przeciw pewności poznania (tzw. tropy sceptyckie).

6. Filozofia św. Augustyna ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: łaska, predestynacja, koncepcja duszy i poznania, koncepcja stworzenia świata i koncepcja dziejów, problem czasu, problem grzechu pierworodnego.

7. Filozofia św. Tomasza ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: koncepcja bytu, człowieka i społeczeństwa, dowody na istnienie Boga (w tym polemika z dowodem ontologicznym Św. Anzelma), rodzaje praw, etyka cnót, koncepcja państwa i typów ustrojów.

8. Problemy filozofii średniowiecznej ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: postawa credo quia absurdum i credo ut intelligam, dwie drogi św. Tomasza, spór o uniwersalia (skrajny realizm pojęciowy, umiarkowany realizm pojęciowy, konceptualizm, nominalizm).

9. Filozofia przełomu średniowiecza i nowożytności ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: indukcja, koncepcja nowożytnej nauki (F. Bacon), koncepcja państwa (N. Machiavelli), utopie społeczne (T. Morus, F. Bacon), humanizm (Pico della Mirandola, Erazm z Rotterdamu).

Literatura źródłowa

Św. Anzelm, Proslogion (r. 2);

Arystoteles, Etyka Nikomachejska (ks. I, r. 1, 2, 4, 5, 7, 9-11, 13), Metafizyka (IV, par. 1-2, E), Poetyka;

Św. Augustyn, Państwo Boże (17, 19), Wyznania (11);

Marek, Aureliusz, Rozmyślania (II, V);

Epikur, List do Menoikeusa;

Machiavelli, Książę (XV-XXVI);

Platon, Fedon, Faidros, Uczta, Timajos, Obrona Sokratesa, Państwo, (Ks.VII), Uczta, Kriton;

Sekstus Empiryk, Zarysy pirrońskie (Księga I, Księga II, p. 3-10, Księga III, p. 21-24);

Seneka, O pocieszeniu do Marcji

Św. Tomasz, Byt i istota (Wstęp, I, IV), Suma filozoficzna (Contra Gentiles: I, III, VII), Suma teologii (cz. I, kom. I – III).

Drugi blok tematyczny

11. Nowożytny racjonalizm i jego krytycy (R. Descartes, B. Spinoza, G.W. Leibniz, B. Pascal) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: dedukcja, sceptycyzm metodyczny, dualizm, monizm, pluralizm, metoda more geometrico, koncepcja panlogicyzmu, monadologia, teodycea, kondycja człowieka, zakład Pascala, problem racjonalizmu, problem psychofizyczny.

12. Empiryzm angielski ( J. Locke, G. Berkeley, D. Hume) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: empiryzm, koncepcja doświadczenia, krytyka natywizmu, problem solipsyzmu i substancji, nowożytny sceptycyzm i jego konsekwencje etyczne.

13. Myśl francuskiego Oświecenia (Wolter, J. O. de La Mettrie) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: prawo natury, rola rozumu, idea tolerancji, stanowisko naturalizmu, problem związku ciała i umysłu.

14. Nowożytne koncepcje państwa ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: prawo natury, koncepcja umowy społecznej (T. Hobbes, J. Locke, J.J. Rousseau), problem źródeł legitymizacji państwa.

15. Filozofia I. Kanta ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: spór między racjonalistami i empirystami, zagadnienie fenomenów i noumenów, formy naoczności, kategorie intelektu (przyczynowość, substancja), idee czystego rozumu, etyka obowiązku, idea oświecenia i postępu.

16. Filozofia dziejów (G. W. F. Hegel, A. Comte) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: idealizm obiektywny, dialektyka, historiozofia. pozytywizm, problem postępu, problem podziału nauk ścisłych, krytyka filozofii.

17. Polski mesjanizm (J.M. Hoene-Wroński, A.Cieszkowski, A. Mickiewicz) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: moralny wymiar dziejów, znaczenie pamięci, koncepcja narodu, filozofia czynu.

18. Filozoficzne koncepcje społeczeństwa (E. Burke, K. Marks, J.S. Mill) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: konserwatyzm, tradycja, materializm historyczny, alienacja, problem walki klas, utylitaryzm, liberalizm, indywidualizm, problem sprawiedliwości społecznej, problem wolności słowa.

19. Filozofia życia (A. Schopenhauer, F. Nietzsche, H. Bergson) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: woluntaryzm, pesymizm, witalizm, nihilizm, postawa apollińska i dionizyjska, resentyment, intuicja, elan vital.

20. Pragmatyzm i neopragmatyzm (W. James, R. Rorty) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: teoria prawdy, znaczenie praktyki, względność wiedzy, ponowoczesna koncepcja człowieka i społeczeństwa.

Literatura źródłowa

G. Berkeley, Traktat o zasadach poznania (I);

1. Comte, Metoda pozytywna w szesnastu wykładach

August Cieszkowski, Ojcze-nasz;

R. Descartes, Medytacje o pierwszej filozofii (I-III), Rozprawa o metodzie;

G.W.F. Hegel, Wykłady z filozofii dziejów (Wstęp);

T. Hobbes, Lewiatan (II);

D. Hume, Traktat o naturze ludzkiej (I, 1, 3);

W. James, Pragmatyzm (I, VI);

I. Kant, Prolegomena (1-3, 5, 14-39, 56-60), Uzasadnienie metafizyki moralności (r. I, II);

J. Locke, Dwa traktaty o rządzie (ks. II, r. II, III, V, VII, IX, XIX), Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (I);

K. Marks, Przedmowa do Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej;

J. S. Mill, O wolności (r. I, II), Utylitaryzm (r. II);

F. Nietzsche, Tako rzecze Zaratustra (O nadczłowieku i o ostatnim człowieku, O trzech przemianach, Pielgrzym, O trzech złach), Z genealogii moralności (Przedmowa, I);

B. Pascal, Myśli (84, 180, 255, 257, 258, 263-265, 335, 451, 461, 470, 477, 481, 479 – nr według układu J. Chevaliera);

J.J. Rousseau, Umowa społeczna (I);

A. Schopenhauer, Świat jako wola i przedstawienie (I, ks. 1,2);

R. Rorty, Przygodność, ironia, solidarność (część I: Przygodność);

Wolter, Traktat o tolerancji (Przedmowa, r. 5, 6, 11, 15, 17, 18, 20-22).

Trzeci blok tematyczny

21. Filozofia analityczna i filozofia języka (E. Moore, B. Russell, Koło Wiedeńskie, L. Wittgenstein) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: problem pewności wiedzy, filozofia języka, atomizm logiczny, teoria typów logicznych, fizykalizm, krytyka metafizyki, koncepcja gier językowych.

22. Fenomenologia (E. Husserl, M. Scheler, R. Ingarden) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: koncepcja intencjonalności, metoda fenomenologiczna, aksjologia, resentyment, natura człowieka i jego odpowiedzialność, koncepcja dzieła sztuki.

23. Szkoła Lwowsko-Warszawska (K. Twardowski, K. Ajdukiewicz, T. Kotarbiński) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: konwencjonalizm, koncepcja języka jednoznacznego, reizm, koncepcja etyki niezależnej, krytyka relatywizmu.

24. Filozoficzne znaczenie odkrycia nieświadomości (Z. Freud, E. Fromm) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: koncepcja człowieka i kultury, modus bycia i modus posiadania, koncepcja humanizmu, koncepcja wolności, problem autorytaryzmu.

25. Filozofia chrześcijańska (E. Mounier, J. Maritain, K. Wojtyła) ze szczególnym uwzględnieniem następujących problemów i zagadnień: koncepcja osoby, koncepcja humanizmu integralnego, związek miłości i odpowiedzialności, krytyka współczesnej kultury.

26. Egzystencjalizm (S. Kierkegaard, J.-P. Sartre, A. Camus, K. Jaspers) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: różne ujęcia egzystencji, problem sensu wolności, koncepcja człowieka absurdalnego i człowieka zbuntowanego, sytuacje graniczne.

27. Hermeneutyka i filozofia dialogu (G. Gadamer, M. Buber, J. Tischner) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: koncepcja przedsądów, znaczenie języka (mowy), spotkanie, problem stosunku kolektywizmu, indywidualizmu i wspólnotowości, filozofia dramatu.

28. Współczesna myśl polityczna (H. Arendt, J. Rawls, M. Oakeshott) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: problematyka totalitaryzmu, kondycja ludzka, problem sprawiedliwości społecznej, koncepcja liberalizmu proceduralnego, ideologia konserwatyzmu, krytyka racjonalności.

29. Współczesna myśl społeczna (J. Ortega y Gasset, H. Marcuse) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: krytyka społeczeństwa masowego, koncepcja człowieka jednowymiarowego.

30. Współczesne stanowiska etyczne i bioetyczne: etyka środowiskowa i ekologiczna, analiza podstawowych problemów bioetycznych.

31. Postmodernizm i jego krytyka. Diagnozy współczesnej kultury (F. Lyotard, Z. Bauman, O. Marquard): pluralizm, kontekstualność, intertekstualizm, społeczeństwo postindustrialne, płynna nowoczesność.

Literatura źródłowa

Z. Bauman, Płynna nowoczesność;

M. Buber, Ja i Ty (Wstęp, r. Ja i Ty);

A. Camus, Mit Syzyfa (Rozumowanie absurdalne, Mit Syzyfa), Człowiek zbuntowany (cz. I, V);

T. Czeżowski, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach

E. Fromm, Ucieczka od wolności (V-VII);

H. G. Gadamer, Język i rozumienie (r. Granice języka);

R. Ingarden, Książeczka o człowieku (O odpowiedzialności i jej podstawach ontycznych);

K. Jaspers, Wprowadzenie do filozofii

S. Kierkegaard, Bojaźń i drżenie (Pochwała Abrahama, Problemat III);

T. Kotarbiński, Medytacje o życiu godziwym

F. Lyotard, Postmodernizm dla dzieci

J. Maritain, Humanizm integralny (Wstęp, r. I par 3-4, r. VII);

G. E. Moore, Z głównych zagadnień filozofii

E. Mounier, Co to jest personalizm? (r. Co to jest personalizm?);

J. Ortega y Gasset, Bunt mas (cz. I, 1-6);

J.-P. Sartre, Egzystencjalizm jest humanizmem

M. Scheler, Resentyment a moralność (II-III);

M. Schlick, Nowa filozofia doświadczenia,

J. Tischner, O człowieku. Wybór pism filozoficznych (Struktura dramatu, Agatologia);

K. Twardowski, O tak zwanych prawdach względnych

L. Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus, Dociekania filozoficzne (par. 11, 14, 23, 31-32, 36, 50, 60, 66, 78-79, 97, 119, 132);

K. Wojtyła, Osoba i czyn, (Wstęp cz. IV), Miłość i odpowiedzialność (r. Osoba a miłość, części: Analiza metafizyczna miłości oraz Analiza etyczna miłości);

Czwarty blok tematyczny

1. Problem definicji i definiowania ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i umiejętności: rozpoznawania i budowania definicji realnej, nominalnej, sprawozdawczej, projektującej, regulującej, schematu definicji klasycznej, wskazywania błędów w definiowaniu.

2. Typy rozumowań i błędy w rozumowaniach ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień: reguły wnioskowania dedukcyjnego, błędy we wnioskowaniach subiektywnie pewnych (materialne i formalne), reguły wnioskowań uprawdopodobniających (kanony indukcji Bacona-Milla, wnioskowanie przez analogię).

3. Podział logiczny i typologie ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień: warunki poprawności podziału logicznego, klasyfikacji, odróżnianie typologii od podziału logicznego.

4. Klasyczny rachunek zdań ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień: język rachunku zdań, pojęcie „zdania” w sensie logicznym, wartość logiczna zdania, tautologie, umiejętność przekładu rozumowań z języka naturalnego na formalny, spójniki zdaniowe.

5. Zagadnienia semiotyczne: teorie prawdy (klasyczna, ewidencyjna, koherencyjna, pragmatyczna i semantyczna), status wypowiedzi normatywnych, problem ontologicznego statusu pojęć ogólnych, praw logicznych i matematycznych, odróżnienie język i metajęzyk, pojęcie zdania analitycznego i syntetycznego, problem wieloznaczności i nieostrości, funkcje języka (informacyjna, ekspresywna, performatywna i in.).

6. Paradoksy i antynomie logiczne ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień: klasyczne paradoksy semantyczne (np. paradoks kłamcy), argumenty Zenona z Elei, antynomia klas, filozoficzne konsekwencje paradoksów i antynomii.

7. Filozofia logiki ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień: relacja między językami naturalnymi a formalnymi, spór o ontologię w matematyce (platonizm, logicyzm), pojęcie wynikania logicznego i innych związków logicznych między zdaniami (sprzeczność, wykluczanie, dopełnienie, równoważność, niezależność).

8. Filozofia nauki (Koło Wiedeńskie, K. R. Popper, T. S. Kuhn, Feyerabend) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień: indukcjonizm, weryfikacjonizmu, falsyfikacjonizmu, teorii paradygmatów, problemu demarkacji teorii naukowych od nienaukowych.

9. Współczesne problemy i stanowiska epistemologiczne: źródła wiedzy (doświadczenie, rozumowanie, autorytet epistemiczny, pamięć, intuicja i in.), sztuczna inteligencja (test Turinga), podstawowe stanowiska w filozofii umysłu (dualizm, behawioryzm, teoria identyczności, redukcjonizm, antyredukcjonizm i in.), problem pewności wiedzy (sceptycyzm, hipotetyzm, dogmatyzm.

10. Sztuka poprawnej argumentacji i dyskusji (formalne wymogi poprawności argumentu oraz rozumowań, błędy i wady wypowiedzi, strategie technik argumentacyjnych, chwyty erystyczne)

Literatura źródłowa:

K. Ajdukiewicz, Paradoksy starożytnych,

K. Ajdukiewicz, Główne kierunki i problemy w filozofii

T.S. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych (2-10);

K.R. Popper, Wiedza obiektywna (3,4),

B. Russell, Problemy filozofii,

A. Turing, Maszyna licząca a inteligencje.

Udział w II etapie Olimpiady Filozoficznej pozwala uczniom nabyć i rozwinąć następujące umiejętności:

1. Wykorzystywania wiedzy i narzędzi z zakresu logiki.
2. Pisania esejów filozoficznych w tym:
   – samodzielnego stawiania tez lub hipotez w języku filozofii, reprezentujących własne stanowisko,
   – dobierania argumentów z dziedziny filozofii, tekstów kultury, dyscyplin naukowych oraz przykładów z historii i życia społeczno-politycznego,
   – konstruowania przejrzystej i przemyślanej struktury pracy;
3. Wiązania poszczególnych koncepcji filozoficznych z odpowiednimi dyscyplinami filozoficznymi;
4. Odnajdywania podobieństw i różnic pomiędzy odmiennymi koncepcjami filozoficznymi w zakresie stosowanej linii argumentacyjnej, wizji badanego przedmiotu itp.;
5. Porównywania koncepcji filozoficznych, podejmujących zbliżoną problematykę, np. koncepcji uznających istnienie postępu, sensu dziejów, dualistycznej struktury rzeczywistości, wizji państwa itd.;
6. Odnajdywania związków pomiędzy zagadnieniami filozoficznymi a wybranymi wątkami z innych dziedzin wiedzy i aktywności ludzkiej, takich jak nauki przyrodnicze, historia, literatura piękna, sztuki wizualne, ekonomia;
7. Wiązania współczesnych koncepcji filozoficznych ze zjawiskami społeczno-politycznymi od drugiej połowy XIX wieku do czasów obecnych, w szczególności dotyczy to odkryć naukowych, postępu technologicznego, pojawienia się społeczeństwa masowego, totalitaryzmów, Holokaustu, nowoczesnych państw pluralistycznych i liberalnych;
8. Rozpoznawania cytatów, autorstwa filozofów wymienionych w Programie OF i powiązania ich z twórczością danego filozofa i kontekstem historycznym jego epoki.

III. Tematyka eliminacji zawodów trzeciego stopnia

Zawody trzeciego stopnia polegają na egzaminie ustnym, składającym się z: (1) obrony tez zawartych w pracy etapu szkolnego, (2) analizy krótkiego tekstu filozoficznego. Zakłada się tu wiedzę i znajomość literatury zdobytą przez ucznia w trakcie samodzielnego przygotowania pracy na szkolnym etapie Olimpiady Filozoficznej oraz sprawdza umiejętność jej prezentacji. Przewidziany do analizy krótki fragment tekstu filozoficznego wybierany jest spośród rozpraw filozoficznych przedstawionych jako literatura źródłowa.

Na tym etapie uczestnik Olimpiady Filozoficznej prezentuje następujące umiejętności:

1. Syntetycznego i klarownego ujęcia własnego stanowiska w porządku tez (lub hipotez), argumentów, założeń i wniosków;

2. Uzasadnienia własnego stanowiska poprzez dobór odpowiedniej linii argumentacyjnej;

3. Obrony zajmowanego stanowiska przed formułowanymi zarzutami;

4. Łączenia ze sobą różnych stanowisk filozoficznych – odnajdywania między nimi podobieństw i różnic;

5. Formułowania odpowiedzi ustnej na zadane pytania erudycyjne, w tym:
   – syntetycznego przedstawiania poglądów danego filozofa z uwzględnieniem poszczególnych aspektów jego myśli,
   – wiązania poszczególnych koncepcji filozoficznych ze sobą, przy wskazaniu podobieństw i różnic pomiędzy nimi występujących,
   – prezentowania własnego stanowiska w obrębie wybranej problematyki filozoficznej;
   – dobierania właściwej strategii argumentacyjnej;

6. Analizowania i interpretowania tekstów filozoficznych, w tym:
   – odnajdywania tezy, założeń (także ukrytych) oraz argumentów wspierających zajmowane stanowisko,
   – lokowania postawionej tezy bądź hipotezy w obrębie określonej problematyki i dyscypliny filozoficznej,
   – odróżniania tezy od hipotezy, informacji od opinii, założeń od wniosków, argumentów od kontrargumentów,
   – odróżnienia poglądu filozoficznego od jego interpretacji,
   – wskazania kluczowych pojęć w danym tekście filozoficznym,
   – wiązania tez zawartych w tekście ze stanowiskami filozoficznym zarówno wspierającymi dany pogląd, wspierającymi warunkowo, jak i przeciwstawiającymi się mu,
   – wiązania danego tekstu z wybranymi tekstami kultury.

Literatura dodatkowa:

K. Ajdukiewicz, Język i poznanie (t. I);

H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu (cz. III, r. XII-XIII), Kondycja ludzka (I);

Arystoteles, Fizyka (II), Polityka (I), Poetyka;

Św. Augustyn, Solilokwia (II, III, IV), Dialogi Filozoficzne;

F. Bacon, Novum Organum, (ks.I); Nowa Atlantyda;

E. Burke, Rozważania o rewolucji we Francji;

A. Comte, Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej;

Z. Freud, Poza zasadą przyjemności;

E. Husserl, Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii (I, 1,2);

R. Ingarden, Książeczka o człowieku (O naturze ludzkiej);

S. Kierkegaard, Choroba na śmierć (I);

G.W. Leibniz, Nowe rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (2, IV);

T.C. Lucretius, O Naturze wszechrzeczy;

N. Machiavelli, Rozważania (ks. I XLI-LX);

H. Marcuse, Człowiek jednowymiarowy (Wstęp, cz. I);

T. Morus, Utopia (ks. I, II);

M. Oakeshott, Wieża Babel (r. Racjonalizm w polityce, O postawie konserwatywnej);

J. Rawls, Teoria sprawiedliwości (I, 2-3), Liberalizm polityczny;

R. Rorty, Filozofia a zwierciadło natury;

Sekstus Empiryk, Przeciw logikom;

B. Spinoza, Etyka (I);

Św. Tomasz, O władzy;

Literatura pomocnicza:

I

J.Gajda, Pitagorejczycy; K. Bank (red), Religie Wschodu i Zachodu. Wybór tekstów źródłowych; J. Gajda, Sofiści; J. Legowicz (red.), Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1970; W. Tatarkiewicz, Historia Estetyki, tom I, Warszawa 2009; I. P. McGreal, Wielcy myśliciele Wschodu, Warszawa 1997; Ph. Bohner, E. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej. Od Justyna do Mikołaja Kuzańczyka, Warszawa 1962 (teksty dotyczące stosunku wiary i rozumu).

II

Kołakowski (red.) Filozofia XVII wieku, Warszawa 1959; B. Baczko (red.) Filozofia francuskiego Oświecenia, Warszawa 1961; 700 lat myśli polskiej Polska filozofia i myśl społeczna w latach 1700-1830, Warszawa 2000; Filozofia i myśl społeczna w latach 1831-1864, A. Walicki (red.), Warszawa 1977.

III

B. Chwedeńczuk (red.), Fragmenty filozofii analitycznej (red.), Warszawa 1995; M. Hempoliński (red.), Brytyjska filozofia analityczna, Warszawa 1974; L. Kołakowski i K. Pomian, Filozofia egzystencjalna, Warszawa 1965.

Polecamy również wybory pism filozoficznych zamieszczone w opracowaniach z serii „Myśli i Ludzie”.

IV

K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna (różne wydania); L. Borkowski, Logika formalna, Warszawa 1977; A. Grzegorczyk, Logika popularna (różne wydania); L. Koj, Problemy semiotyki logicznej, Warszawa 1990; T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Wrocław 1993; J. Łukasiewicz, Sylogistyka Arystotelesa z punktu widzenia współczesnej logiki formalnej, Warszawa 1988; J. Łukasiewicz, O zasadzie sprzeczności u Arystotelesa; Warszawa 1987; W. Marciszewski (red.), Mała encyklopedia logiki, różne wydania; J. Pelc, Wstęp do semiotyki, Warszawa 1982; W. Quine, Filozofia logiki (różne wydania); B. Stanosz, Ćwiczenia z logiki (różne wydania); B. Stanosz, Wprowadzenie do logiki formalnej: podręcznik dla humanistów, Warszawa 1998; K. Szymanek, Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny, Warszawa 2008; J. Woleński (red.), Filozofia logiki, Warszawa 1993 – artykuły Susan Haack; J. Woleński, Epistemologia: poznanie, prawda, wiedza, realizm, Warszawa 2005.