Program

Program XXXVII Olimpiady Filozoficznej

Zatwierdzony w dniu 21.06.2024 r. przez ZG PTF

Terminarz XXXVII Olimpiady Filozoficznej:
17.11.2024 r. – termin składania prac etapu szkolnego
18.01.2025 r. – termin zawodów okręgowych
05.04.2025 r. – termin zawodów centralnych

I. Tematyka eliminacji zawodów pierwszego stopnia

TEMATY PRAC PISEMNYCH ETAPU SZKOLNEGO XXXV OLIMPIADY FILOZOFICZNEJ

1. Czy potrzebujemy etyki troski w sferze publicznej?

Opiekun naukowy: dr Emilia Kaczmarek.

2. Filozofowie średniowieczni twierdzili niekiedy, że są „karłami na barkach olbrzymów, a to, że mogą widzieć więcej i dalej zawdzięczają temu, że do ich wzrostu dodali oni gigantyczną wielkość [tamtych]”. Czy zgadzasz się z tą oceną filozofii średniowiecznej? Czy ma ona jakieś znaczenie dla współczesnego sposobu myślenia?

Opiekun naukowy: dr Bogna Kosmulska

3. Czy możemy polegać na wynikach własnego myślenia? Spór o rzetelność myślenia we współczesnej epistemologii i kognitywistyce

Opiekun naukowy: dr Katarzyna Kuś

4. Czy chat GPT może kłamać?

Opiekun naukowy: dr hab. Tomasz Puczyłowski

5. Czy smak estetyczny jest uniwersalny?

Opiekun naukowy: dr hab. Mateusz Salwa

6. W jaki sposób polityka warunkuje jakość ludzkiego życia? Czy człowiekowi żyje się dobrze wtedy kiedy ma dużo pieniędzy, czy wtedy kiedy w różnych aspektach swojego życia może się rozwijać?

Opiekun naukowy: prof. ucz. dr hab. Agnieszka Nogal

7. Czy konsekwencja jest zawsze godna pochwały? Opracuj temat, nawiązując do prac Leszka Kołakowskiego

Prace podejmujące to zagadnienie biorą udział w konkursie o nagrodę im Leszka Kołakowskiego. Regulamin konkursu dostępny na stronie olimpiad@ifis.pan.edu.pl

Opiekun naukowy: prof. dr hab. Barbara Markiewicz

8. Na ile mistyka jest istotnym elementem religii?

Opiekun naukowy: dr hab. Marek Nowak

9. Dlaczego wychowując do pokoju nie powinno się zapominać o zagrożeniu wojną? Przeanalizuj wartość pokoju i destrukcyjne skutki wojny (zwłaszcza w psychice dzieci i młodzieży) opierając się na pracach z polskiej filozofii.

Opiekun naukowy: prof. ucz. dr hab. Marek Rembierz

10. Jak brzmiałaby dzisiejsza odpowiedź na pytanie: Co to jest Oświecenie?

Opiekun naukowy: dr Bartosz Działoszyński

11. Czy zgadzasz się z myślą Elzenberga, że: „Człowiek „wykształcony” jest to człowiek zewsząd od istoty rzeczy przedzielony mgłą i chmurami cudzych pojęć […] Oryginalność nie polega na tym, żeby rzeczy widzieć poprzez mgłę taką lub inną (…), nie polega też na utrzymywaniu się w niewiedzy cudzych pojęć – ale na tym, że się okiem i ręką sięga poprzez te mgły i chmury, i uderza się bezpośrednio o firmament.”?

Opiekun naukowy: prof. ucz. dr hab. Kinga Kaśkiewicz

12. W jakim zakresie filozofia może spełniać funkcję terapeutyczną? Odpowiadając na pytanie, odwołaj się do wybranych koncepcji myślicieli starożytnych.

Opiekun naukowy: dr hab. Krzysztof Łapiński

Sugestie bibliograficzne:

Ad. 1:

Gilligan, C. (2015), Innym głosem, Warszawa;

Grimshaw, J. (2009) Czy istnieje etyka kobieca, [w:] red. P. Singer, Przewodnik po etyce, Książka i Wiedza;

Kanclerz, A. (2018), Etyka troski Carol Gilligan i Nel Noddings a moralny partykularyzm, „Etyka” 57;

Sepczyńska, D. (2012), Etyka troski jako filozofia polityki, „Etyka” 45 (2012);

Szymala, K. (2017), Etyka troski. Wkład teorii feministycznej w myślenie o państwie, „Civitas. Studia z filozofii polityki” 21 (2017);

Tronto, -J. C. (2020), Architektura troski, tłum. M. Choptiany, [w:] „Autoportret. Pismo o dobrej przestrzeni” 1:68 (2020), https://www.autoportret.pl/artykuly/architektura-troski/.

Ad. 2:

Brague, R. (2012), Europa. Droga rzymska, Warszawa;

Curtius, E. R. (2018), Literatura europejska i łacińskie średniowiecze, przeł. A. Borowski, Kraków;

Eco, U. (2019), Na ramionach olbrzymów w: tenże, Na ramionach olbrzymów. Wykłady na festiwalu La Milanesiana w latach 2001-2015, przeł. K. Żaboklicki, Warszawa, s. 11-36;

Grant, E. (2005) Średniowieczne podstawy nauki nowożytnej, przeł. T, Szafrański, Warszawa;

Kijewska, A., Karły na barkach olbrzymów…, https://filozofuj.eu/agnieszka-kijewska-12-karly-na-barkach-olbrzymow/;

Lewis, C. S. (2008), Odrzucony obraz. Wprowadzenie do literatury średniowiecznej i renesansowej, przeł. W. Ostrowski, Kraków;

Ad. 3:

Brożek B. (2016), Myślenie. Podręcznik użytkownika, Kraków: Copernicus Center Press;

Daniel Kahneman (2012) Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym, przeł. P. Szymczak, Poznań: Media Rodzina;

Descartes R., Rozprawa o metodzie dobrego powodowania swoim rozumem i szukania prawdy w naukach, przeł. T. Boy-Żeleński (lub w innym tłumaczeniu) lub Prawidła kierowania umysłem, przeł. L. Chmaja;

DiYanni Robert, Pomyśl, zanim pomyślisz, przeł. M. Guzowska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN;

Kahneman Daniel, Sibony Olivier, Sunstein Cass R. (2022), Szum, czyli skąd się biorą błędy w naszych decyzjach, przeł. P. Szymczak, Poznań: Media Rodzina;

Maruszewski, T. (2017). Psychologia poznania. Umysł i świat. Rozdział 9: Myślenie i rozwiązywanie problemów. Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne;

Nęcka, E., Orzechowski, J., Szymura, B., Wichary, S. (2020). Psychologia poznawcza. Rozdział 11: Rozwiązywanie problemów, Wydawnictwo Naukowe PWN;

Wittgenstein L. (1974), O osobliwościach myślenia i języka, przeł. A. Wierzbicka [w:] M. Hempoliński, Brytyjska filozofia analityczna, Wiedza Powszechna, Warszawa;

Wittgenstein L. (2004) Docielania filozoficzne, w szczególności uwagi 109-133, przeł. B. Wolniewicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Ad. 4:

Chalmers, D. (2010), Świadomy umysł, tłum. M. Miłkowski, Warszawa;

Cichocki, M. (2017) Znaczenie i funkcje kłamstwa w komunikacji interpersonalnej, „Kultura i Wartości” 2017, nr 24, s. 23-44;

Dennett, D. (2021), Natura umysłu, tłum. W. Turopolski, Kraków;

Kaplan, J. (2019), Sztuczna inteligencja, tłum. L. Grobelski;

Kaplan, S. J. (2019), Sztuczna inteligencja, tłum. S. Szymański, Warszawa;

Puczyłowski T. (2014), O celowości kłamstwa (uwagi o definicjach kłamstwa i kłamania), „Edukacja Filozoficzna” 2014, nr 57, s. 5–25;

Puzynina, J. (1981), O znaczeniach czasownika „kłamać”, „Studia Semiotyczne” 1981, t. 11, s. 107–120;

Schneider, S. (2021), Świadome maszyny. Sztuczna inteligencja i projektowanie umysłu, tłum. J. Bednarek, Warszawa;

Searle, J. (1999), Umysł, język, społeczeństwo. Filozofia i rzeczywistość, tłum. D. Cieśla-Szymańska, Warszawa 1999;

Stępnik, A. (2013), W sprawie pojęcia kłamstwa, „Edukacja Filozoficzna” 2013, nr 56, s. 101–115;

Wolniewicz, B. (2012), O pojęciu kłamstwa i zasadzie prawdomówności, „Edukacja Filozoficzna” 2012, nr 54, s. 5–27;

Ad. 5:

Carroll, N. (2011), Filozofia sztuki masowej, przeł. M. Przylipiak, Gdańsk;

Dutton, D. (2019) Instynkt sztuki: piękno, zachwyt i ewolucja człowieka, przeł. J. Luty, E. Staniek, Kraków;

Koczanowicz, D. (2018), Pozycja smaku: jedzenie w granicach sztuki, Warszawa;

Korsmeyer, C. (2008), Gender w estetyce: wprowadzenie, przeł. A. Nacher, Kraków;

Shusterman, R. (1998), Estetyka pragmatyczna: żywe piękno i refleksje nad sztuką, przeł. A. Chmielewski i in., Wrocław.

Ad. 6:

Arystoteles (1953), Polityka, przeł. Ludwik Piotrowicz, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław;

Arystoteles (1982), Etyka nikomachejska, przeł. Daniela Gromska, PWN, Warszawa;

Fromm, E. (2007), Mieć czy być?, przeł. Jan Karłowski, Rebis, Poznań;

Juruś D. (2019), Koncepcja Zdolności Marthy C. Nussbaum, Roczniki Filozoficzne, Tom LXVII, nr 3/2019, s. 53-71 https://ruj.uj.edu.pl/server/api/core/bitstreams/97faa692-b2db-4498-80a0-5d84a8a98bb3/content;

Miklaszewska J. (2014), Teorie sprawiedliwości społecznej: Amartya Sen i Martha C. Nussbaum, Prakseologia nr 156/2014, s. 25–46. Teorie sprawiedliwości społecznej: Amartya Sen i Martha Nussbaum – Prakseologia – Issue 156 (2014) – CEJSH – Yadda (icm.edu.pl);

Sen A. (2002), Rozwój i wolność, przeł. Jerzy Łoziński, Zysk i S-ka, Poznań.

Ad. 7:

Wybrane książki Leszka Kołakowskiego i in.

Ad. 8:

Gogacz, M. (1985), Filozoficzne aspekty mistyki: materiały do filozofii mistyki, ATK, Warszawa;

James, W., Doświadczenia religijne, wyd. różne;

Kłoczowski, J. A. (2001)Drogi człowieka mistycznego, Wydawnictwo Literackie, Kraków;

Kłodkowski, P. (1998), Homo mysticus hinduizmu i islamu: mistyczny ruch bhakti i sufizm, Dialog, Warszawa;

Otto, R. (2000)Mistyka Wschodu i Zachodu: analogie i różnice wyjaśniające jej istotę, przeł. T. Duliński, KR, Warszawa;

Scholem, G., Mistycyzm żydowski i jego główne kierunki, wyd. różne.

Ad. 9:

Jadczak, R. (1985). Ideał „opiekuna spolegliwego” a „etyka walki” w koncepcji Tadeusza Kotarbińskiego. Zeszyty WSP w Bydgoszczy. Studia z Nauk Społecznych, 9: 91-109;

Kostyło, H. (2022). Sens życia w doświadczeniach wojennych dzieci. Paedagogia Christiana, 2, (50), 165-181;

Kotarbiński, T. (1987). Opiekun spolegliwy. W: Pisma etyczne (377-380). Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich;

Kwieciński, Z. (2022). Ślady psychiczne wojny w badaniach Ludwika Bandury. Nauka, 4, 119-138;

Pawełczyńska, A., Wartości a przemoc. Zarys socjologicznej problematyki Oświęcimia (jedno z wydań);

Rembierz, M. (2023), Pedagogika czasów wojny. O przemianach powinności pedagogiki w konfrontacji z rzeczywistością wojny, [w:] Ruch Pedagogiczny nr 1–2/2023, s. 109-156;

Stróżewski, W. (1981) .W poszukiwaniu istoty pokoju. W: W. Stróżewski, Istnienie i wartość (302-311). Kraków: Wydawnictwo Znak.

Ad. 10:

Adorno Th.W. (1949), Horkheimer M., Dialektyka Oświecenia, przeł. M. Łukasiewicz;

Cassirer E. (1932), Filozofia Oświecenia, przeł. T. Zatorski;

Foucault M. (1984), Czym jest Oświecenie?, w: tegoż, Filozofia, historia, polityka, przeł. D. Leszczyński, L. Rasiński;

Israel J. (2001), Radical Enlightenment. Philosophy and the Making of Modernity, 1650-1750 ;

Kant I. (1784), Co to jest Oświecenie?, przeł. A. Landman;

Oświecenie dzisiaj. Rozmowy w Castel Gandolfo (1999);

Oświecenie, czyli tu i teraz (2021), antologia pod redakcją Ł. Rondundy i T. Szerszenia;

Pinker S. (2018), Nowe oświecenie. Argumenty za rozumem, nauką, humanizmem i postępem, przeł. T. Bieroń.

Ad. 11:

Beylin, P. (1975), Autentyczność i kicze, Warszawa 1975 (cz. III);

Elzenberg, H. (1994), Kłopot z istnieniem, Kraków;

Elzenberg, H. (1999), Pisma estetyczne, Lublin , s. 163-179;

Nietzsche, F. (1996), Schopenhauer jako wychowawca, w: tegoż, Niewczesne rozważania, Kraków;

Orwell, G. (2023), Lew i jednorożec, Kraków, s. 23-43;

Rogers, C. R. (2002), O stawaniu się osobą, tłum. M. Karpiński, Poznań.

Ad. 12:

Epikur, List do Menojkeusa [w:] Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, ks. X;

Cyceron, Rozmowy tuskulańskie, ks. III, różne wydania;

Foucault, M. (2013), Hermeneutyka podmiotu, przeł. M. Herer, Warszawa;

Hadot, P. (2003), Filozofia jako ćwiczenie duchowe, przeł. P. Domański, Warszawa;

Platon, Gorgiasz, różne wydania;

Platon, Obrona Sokratesa, różne wydania;

Seneka, O pocieszeniu do matki Helwii, różne wydania;

Stróżyński, M. (2014), Filozofia jako terapia w pismach Marka Aureliusza, Plotyna i Augustyna, Poznań.

Przedstawione powyżej sugestie bibliograficzne mają charakter pomocniczych wskazań i nie stanowią katalogu źródeł, do których obowiązkowo należy odwołać się w pracy. Zachęcamy także do własnych poszukiwań filozoficznych inspiracji!

***

Zawody pierwszego stopnia (etap szkolny) polegają na napisaniu przez uczestników jednej obszernej pracy na temat wybrany spośród zestawu zaproponowanego przez Komitet Główny OF. Zestaw ten zostaje przygotowany na podstawie propozycji przedstawionych przez ekspertów z różnych dziedzin filozofii.

Tematy mają charakter problemowy, wymagający samodzielności w ich rozwinięciu i interdyscyplinarnego podejścia. Do każdego tematu (KG OF proponuje ich od siedmiu do dziesięciu) dołączona jest literatura pomocnicza, która stanowi wstępną propozycję interpretacji tematu. Nie jest to jednak literatura obowiązująca, dlatego uczestnicy mogą odwołać się do innych źródeł. Celem na tym etapie jest ukazanie uczestnikom związków pomiędzy filozofią a nauką, życiem społecznym, kulturowym, politycznym wraz z wiodącymi problemami współczesności. Na przygotowanie pracy uczeń ma 2 miesiące (od września do końca października).

Na tym etapie uczestnik Olimpiady Filozoficznej, przygotowując pracę pisemną, nabywa i rozwija takie umiejętności, jak:

– poszukiwanie i wykorzystywanie literatury przedmiotu oraz literatury poszerzającej,

– jasne formułowanie tez i własnego stanowiska,

– kompetentne odwoływanie się do poglądów filozoficznych,

– wybór strategii argumentacyjnej, czyli trafności uzasadniania własnych twierdzeń przez odwołanie się do tekstu źródłowego, literatury pomocniczej (cytat) lub na podstawie logicznego wywodu,

– formalne przygotowanie pracy (przejrzysta kompozycja, sporządzenie bibliografii przedmiotu).

W pracy pisemnej na tym etapie uczeń prezentuje:

– wiedzę z zakresu określonego tematem pracy,

– umiejętność posługiwania się pojęciami filozoficznymi,

– pewien stopień oryginalności w ujęciu tematu,

– spójność przedstawionej argumentacji,

– poprawność językową.

II. Tematyka eliminacji zawodów drugiego stopnia

Zawody na drugim etapie składa się z części pisemnej i ustnej. Część pisemna polega na napisaniu eseju, którego tematem jest zaproponowany do wyboru (spośród trzech) cytat oraz na rozwiązaniu testu, składającego się z zadań wielokrotnego wyboru i pytań otwartych. Część ustna składa się z trzech pytań komisji. Tematy pracy pisemnej, testu i egzaminu ustnego formułowane są na podstawie niżej wymienionych zagadnień wyjściowych ujętych w cztery bloki tematyczne.

Poza wymienionymi szczegółowymi zagadnieniami problemowymi, zakłada się tu:

– wiedzę z zakresu dyscyplin filozoficznych (ontologia/metafizyka, epistemologia, aksjologia, etyka, estetyka, antropologia filozoficzna, filozofia nauki, filozofia kultury, filozofia religii, filozofia polityki, logika, historia filozofii)

– wiedzę dotyczącą problemów filozoficznych (podstawowe pytania związane z poszczególnymi dyscyplinami filozoficznymi, których wybrane przykłady wskazane są w blokach tematycznych)

– wiedzę ogólną na temat historii, kultury i religii, ze szczególnym uwzględnieniem filozofii starożytnej, charakteru cywilizacji zachodniej.

Pierwszy blok tematyczny

1. Filozofia w epoce przedsokratejskiej (Tales z Miletu, Anaksymander, Anaksymenes, Heraklit z Efezu, pitagorejczycy, Parmenides z Elei, Zenon z Elei, Leucyp, Demokryt z Abdery, Empedokles) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: arche, logos, harmonia, kosmos, miłość, problem tożsamości i zmienności bytu (wariabilizm, statyzm, monizm, pluralizm).

2. Filozofia Sokratesa i działalność sofistów ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: spór w wymiarze epistemologicznym (obiektywizm – subiektywizm, absolutyzm – relatywizm) oraz etycznym (absolutyzm – relatywizm etyczny), intelektualizm etyczny, spory o naturę i charakter polityki (physis, nomos) i estetyczne sofistów.

3. Filozofia Platona oraz neoplatonizm (Filon z Aleksandrii, Plotyn) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: teoria idei (idealizm), koncepcja poznania, państwa, piękna, przyjaźni i miłości, uzgodnienie doktryny stworzenia z platonizmem, emanacjonizm, mistycyzm.

4. Filozofia Arystotelesa ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: realizm, empiryzm, koncepcja filozofii pierwszej i filozofii praktycznej, podstawowe zagadnienia etyczne, wspólnota polityczna i formy ustrojowe, koncepcja sztuki.

5. Starożytne szkoły etyczne (epikureizm, stoicyzm, pirronizm i cynizm) oraz wspierające je założenia ontologiczne i antropologiczne, ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: koncepcje szczęścia, koncepcja natury i miejsca człowieka w świecie, problem naturalizmu, ćwiczenia duchowe, stanowisko kosmopolityzmu, argumenty sceptyków przeciw pewności poznania (tzw. tropy sceptyckie).

6. Filozofia św. Augustyna ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: łaska, predestynacja, koncepcja duszy i poznania, koncepcja stworzenia świata i koncepcja dziejów, problem czasu, problem grzechu pierworodnego.

7. Filozofia św. Tomasza ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: koncepcja bytu, człowieka i społeczeństwa, dowody na istnienie Boga (w tym polemika z dowodem ontologicznym Św. Anzelma), rodzaje praw, etyka cnót, koncepcja państwa i typów ustrojów.

8. Problemy filozofii średniowiecznej ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: postawa credo quia absurdum i credo ut intelligam, dwie drogi św. Tomasza, spór o uniwersalia (skrajny realizm pojęciowy, umiarkowany realizm pojęciowy, konceptualizm, nominalizm).

9. Filozofia przełomu średniowiecza i nowożytności ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: indukcja, koncepcja nowożytnej nauki (F. Bacon), koncepcja państwa (N. Machiavelli), utopie społeczne (T. Morus, F. Bacon), humanizm (Pico della Mirandola, Erazm z Rotterdamu).

Literatura źródłowa

Św. Anzelm, Proslogion (r. 2);

Arystoteles, Etyka Nikomachejska (ks. I, r. 1, 2, 4, 5, 7, 9-11, 13), Metafizyka (IV, par. 1-2, E), Poetyka;

Św. Augustyn, Państwo Boże (17, 19), Wyznania (11);

Marek, Aureliusz, Rozmyślania (II, V);

Epikur, List do Menoikeusa;

Machiavelli, Książę (XV-XXVI);

Platon, Fedon, Faidros, Uczta, Timajos, Obrona Sokratesa, Państwo, (Ks.VII), Uczta, Kriton;

Sekstus Empiryk, Zarysy pirrońskie (Księga I, Księga II, p. 3-10, Księga III, p. 21-24);

Seneka, O pocieszeniu do Marcji

Św. Tomasz, Byt i istota (Wstęp, I, IV), Suma filozoficzna (Contra Gentiles: I, III, VII), Suma teologii (cz. I, kom. I – III).

Drugi blok tematyczny

11. Nowożytny racjonalizm i jego krytycy (R. Descartes, B. Spinoza, G.W. Leibniz, B. Pascal) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: dedukcja, sceptycyzm metodyczny, dualizm, monizm, pluralizm, metoda more geometrico, koncepcja panlogicyzmu, monadologia, teodycea, kondycja człowieka, zakład Pascala, problem racjonalizmu, problem psychofizyczny.

12. Empiryzm angielski ( J. Locke, G. Berkeley, D. Hume) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: empiryzm, koncepcja doświadczenia, krytyka natywizmu, problem solipsyzmu i substancji, nowożytny sceptycyzm i jego konsekwencje etyczne.

13. Myśl francuskiego Oświecenia (Wolter, J. O. de La Mettrie) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: prawo natury, rola rozumu, idea tolerancji, stanowisko naturalizmu, problem związku ciała i umysłu.

14. Nowożytne koncepcje państwa ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: prawo natury, koncepcja umowy społecznej (T. Hobbes, J. Locke, J.J. Rousseau), problem źródeł legitymizacji państwa.

15. Filozofia I. Kanta ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: spór między racjonalistami i empirystami, zagadnienie fenomenów i noumenów, formy naoczności, kategorie intelektu (przyczynowość, substancja), idee czystego rozumu, etyka obowiązku, idea oświecenia i postępu.

16. Filozofia dziejów (G. W. F. Hegel, A. Comte) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: idealizm obiektywny, dialektyka, historiozofia. pozytywizm, problem postępu, problem podziału nauk ścisłych, krytyka filozofii.

17. Polski mesjanizm (J.M. Hoene-Wroński, A.Cieszkowski, A. Mickiewicz) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: moralny wymiar dziejów, znaczenie pamięci, koncepcja narodu, filozofia czynu.

18. Filozoficzne koncepcje społeczeństwa (E. Burke, K. Marks, J.S. Mill) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: konserwatyzm, tradycja, materializm historyczny, alienacja, problem walki klas, utylitaryzm, liberalizm, indywidualizm, problem sprawiedliwości społecznej, problem wolności słowa.

19. Filozofia życia (A. Schopenhauer, F. Nietzsche, H. Bergson) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: woluntaryzm, pesymizm, witalizm, nihilizm, postawa apollińska i dionizyjska, resentyment, intuicja, elan vital.

20. Pragmatyzm i neopragmatyzm (W. James, R. Rorty) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: teoria prawdy, znaczenie praktyki, względność wiedzy, ponowoczesna koncepcja człowieka i społeczeństwa.

Literatura źródłowa

G. Berkeley, Traktat o zasadach poznania (I);

1. Comte, Metoda pozytywna w szesnastu wykładach

August Cieszkowski, Ojcze-nasz;

R. Descartes, Medytacje o pierwszej filozofii (I-III), Rozprawa o metodzie;

G.W.F. Hegel, Wykłady z filozofii dziejów (Wstęp);

T. Hobbes, Lewiatan (II);

D. Hume, Traktat o naturze ludzkiej (I, 1, 3);

W. James, Pragmatyzm (I, VI);

I. Kant, Prolegomena (1-3, 5, 14-39, 56-60), Uzasadnienie metafizyki moralności (r. I, II);

J. Locke, Dwa traktaty o rządzie (ks. II, r. II, III, V, VII, IX, XIX), Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (I);

K. Marks, Przedmowa do Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej;

J. S. Mill, O wolności (r. I, II), Utylitaryzm (r. II);

F. Nietzsche, Tako rzecze Zaratustra (O nadczłowieku i o ostatnim człowieku, O trzech przemianach, Pielgrzym, O trzech złach), Z genealogii moralności (Przedmowa, I);

B. Pascal, Myśli (84, 180, 255, 257, 258, 263-265, 335, 451, 461, 470, 477, 481, 479 – nr według układu J. Chevaliera);

J.J. Rousseau, Umowa społeczna (I);

A. Schopenhauer, Świat jako wola i przedstawienie (I, ks. 1,2);

R. Rorty, Przygodność, ironia, solidarność (część I: Przygodność);

Wolter, Traktat o tolerancji (Przedmowa, r. 5, 6, 11, 15, 17, 18, 20-22).

Trzeci blok tematyczny

21. Filozofia analityczna i filozofia języka (E. Moore, B. Russell, Koło Wiedeńskie, L. Wittgenstein) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: problem pewności wiedzy, filozofia języka, atomizm logiczny, teoria typów logicznych, fizykalizm, krytyka metafizyki, koncepcja gier językowych.

22. Fenomenologia (E. Husserl, M. Scheler, R. Ingarden) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: koncepcja intencjonalności, metoda fenomenologiczna, aksjologia, resentyment, natura człowieka i jego odpowiedzialność, koncepcja dzieła sztuki.

23. Szkoła Lwowsko-Warszawska (K. Twardowski, K. Ajdukiewicz, T. Kotarbiński) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: konwencjonalizm, koncepcja języka jednoznacznego, reizm, koncepcja etyki niezależnej, krytyka relatywizmu.

24. Filozoficzne znaczenie odkrycia nieświadomości (Z. Freud, E. Fromm) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: koncepcja człowieka i kultury, modus bycia i modus posiadania, koncepcja humanizmu, koncepcja wolności, problem autorytaryzmu.

25. Filozofia chrześcijańska (E. Mounier, J. Maritain, K. Wojtyła) ze szczególnym uwzględnieniem następujących problemów i zagadnień: koncepcja osoby, koncepcja humanizmu integralnego, związek miłości i odpowiedzialności, krytyka współczesnej kultury.

26. Egzystencjalizm (S. Kierkegaard, J.-P. Sartre, A. Camus, K. Jaspers) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: różne ujęcia egzystencji, problem sensu wolności, koncepcja człowieka absurdalnego i człowieka zbuntowanego, sytuacje graniczne.

27. Hermeneutyka i filozofia dialogu (G. Gadamer, M. Buber, J. Tischner) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: koncepcja przedsądów, znaczenie języka (mowy), spotkanie, problem stosunku kolektywizmu, indywidualizmu i wspólnotowości, filozofia dramatu.

28. Współczesna myśl polityczna (H. Arendt, J. Rawls, M. Oakeshott) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: problematyka totalitaryzmu, kondycja ludzka, problem sprawiedliwości społecznej, koncepcja liberalizmu proceduralnego, ideologia konserwatyzmu, krytyka racjonalności.

29. Współczesna myśl społeczna (J. Ortega y Gasset, H. Marcuse) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i problemów: krytyka społeczeństwa masowego, koncepcja człowieka jednowymiarowego.

30. Współczesne stanowiska etyczne i bioetyczne: etyka środowiskowa i ekologiczna, analiza podstawowych problemów bioetycznych.

31. Postmodernizm i jego krytyka. Diagnozy współczesnej kultury (F. Lyotard, Z. Bauman, O. Marquard): pluralizm, kontekstualność, intertekstualizm, społeczeństwo postindustrialne, płynna nowoczesność.

Literatura źródłowa

Z. Bauman, Płynna nowoczesność;

M. Buber, Ja i Ty (Wstęp, r. Ja i Ty);

A. Camus, Mit Syzyfa (Rozumowanie absurdalne, Mit Syzyfa), Człowiek zbuntowany (cz. I, V);

T. Czeżowski, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach

E. Fromm, Ucieczka od wolności (V-VII);

H. G. Gadamer, Język i rozumienie (r. Granice języka);

R. Ingarden, Książeczka o człowieku (O odpowiedzialności i jej podstawach ontycznych);

K. Jaspers, Wprowadzenie do filozofii

S. Kierkegaard, Bojaźń i drżenie (Pochwała Abrahama, Problemat III);

T. Kotarbiński, Medytacje o życiu godziwym

F. Lyotard, Postmodernizm dla dzieci

J. Maritain, Humanizm integralny (Wstęp, r. I par 3-4, r. VII);

G. E. Moore, Z głównych zagadnień filozofii

E. Mounier, Co to jest personalizm? (r. Co to jest personalizm?);

J. Ortega y Gasset, Bunt mas (cz. I, 1-6);

J.-P. Sartre, Egzystencjalizm jest humanizmem

M. Scheler, Resentyment a moralność (II-III);

M. Schlick, Nowa filozofia doświadczenia,

J. Tischner, O człowieku. Wybór pism filozoficznych (Struktura dramatu, Agatologia);

K. Twardowski, O tak zwanych prawdach względnych

L. Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus, Dociekania filozoficzne (par. 11, 14, 23, 31-32, 36, 50, 60, 66, 78-79, 97, 119, 132);

K. Wojtyła, Osoba i czyn, (Wstęp cz. IV), Miłość i odpowiedzialność (r. Osoba a miłość, części: Analiza metafizyczna miłości oraz Analiza etyczna miłości);

Czwarty blok tematyczny

1. Problem definicji i definiowania ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień i umiejętności: rozpoznawania i budowania definicji realnej, nominalnej, sprawozdawczej, projektującej, regulującej, schematu definicji klasycznej, wskazywania błędów w definiowaniu.

2. Typy rozumowań i błędy w rozumowaniach ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień: reguły wnioskowania dedukcyjnego, błędy we wnioskowaniach subiektywnie pewnych (materialne i formalne), reguły wnioskowań uprawdopodobniających (kanony indukcji Bacona-Milla, wnioskowanie przez analogię).

3. Podział logiczny i typologie ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień: warunki poprawności podziału logicznego, klasyfikacji, odróżnianie typologii od podziału logicznego.

4. Klasyczny rachunek zdań ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień: język rachunku zdań, pojęcie „zdania” w sensie logicznym, wartość logiczna zdania, tautologie, umiejętność przekładu rozumowań z języka naturalnego na formalny, spójniki zdaniowe.

5. Zagadnienia semiotyczne: teorie prawdy (klasyczna, ewidencyjna, koherencyjna, pragmatyczna i semantyczna), status wypowiedzi normatywnych, problem ontologicznego statusu pojęć ogólnych, praw logicznych i matematycznych, odróżnienie język i metajęzyk, pojęcie zdania analitycznego i syntetycznego, problem wieloznaczności i nieostrości, funkcje języka (informacyjna, ekspresywna, performatywna i in.).

6. Paradoksy i antynomie logiczne ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień: klasyczne paradoksy semantyczne (np. paradoks kłamcy), argumenty Zenona z Elei, antynomia klas, filozoficzne konsekwencje paradoksów i antynomii.

7. Filozofia logiki ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień: relacja między językami naturalnymi a formalnymi, spór o ontologię w matematyce (platonizm, logicyzm), pojęcie wynikania logicznego i innych związków logicznych między zdaniami (sprzeczność, wykluczanie, dopełnienie, równoważność, niezależność).

8. Filozofia nauki (Koło Wiedeńskie, K. R. Popper, T. S. Kuhn, Feyerabend) ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień: indukcjonizm, weryfikacjonizmu, falsyfikacjonizmu, teorii paradygmatów, problemu demarkacji teorii naukowych od nienaukowych.

9. Współczesne problemy i stanowiska epistemologiczne: źródła wiedzy (doświadczenie, rozumowanie, autorytet epistemiczny, pamięć, intuicja i in.), sztuczna inteligencja (test Turinga), podstawowe stanowiska w filozofii umysłu (dualizm, behawioryzm, teoria identyczności, redukcjonizm, antyredukcjonizm i in.), problem pewności wiedzy (sceptycyzm, hipotetyzm, dogmatyzm.

10. Sztuka poprawnej argumentacji i dyskusji (formalne wymogi poprawności argumentu oraz rozumowań, błędy i wady wypowiedzi, strategie technik argumentacyjnych, chwyty erystyczne)

Literatura źródłowa:

K. Ajdukiewicz, Paradoksy starożytnych,

K. Ajdukiewicz, Główne kierunki i problemy w filozofii

T.S. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych (2-10);

K.R. Popper, Wiedza obiektywna (3,4),

B. Russell, Problemy filozofii,

A. Turing, Maszyna licząca a inteligencje.

Udział w II etapie Olimpiady Filozoficznej pozwala uczniom nabyć i rozwinąć następujące umiejętności:

1. Wykorzystywania wiedzy i narzędzi z zakresu logiki.
2. Pisania esejów filozoficznych w tym:
   – samodzielnego stawiania tez lub hipotez w języku filozofii, reprezentujących własne stanowisko,
   – dobierania argumentów z dziedziny filozofii, tekstów kultury, dyscyplin naukowych oraz przykładów z historii i życia społeczno-politycznego,
   – konstruowania przejrzystej i przemyślanej struktury pracy;
3. Wiązania poszczególnych koncepcji filozoficznych z odpowiednimi dyscyplinami filozoficznymi;
4. Odnajdywania podobieństw i różnic pomiędzy odmiennymi koncepcjami filozoficznymi w zakresie stosowanej linii argumentacyjnej, wizji badanego przedmiotu itp.;
5. Porównywania koncepcji filozoficznych, podejmujących zbliżoną problematykę, np. koncepcji uznających istnienie postępu, sensu dziejów, dualistycznej struktury rzeczywistości, wizji państwa itd.;
6. Odnajdywania związków pomiędzy zagadnieniami filozoficznymi a wybranymi wątkami z innych dziedzin wiedzy i aktywności ludzkiej, takich jak nauki przyrodnicze, historia, literatura piękna, sztuki wizualne, ekonomia;
7. Wiązania współczesnych koncepcji filozoficznych ze zjawiskami społeczno-politycznymi od drugiej połowy XIX wieku do czasów obecnych, w szczególności dotyczy to odkryć naukowych, postępu technologicznego, pojawienia się społeczeństwa masowego, totalitaryzmów, Holokaustu, nowoczesnych państw pluralistycznych i liberalnych;
8. Rozpoznawania cytatów, autorstwa filozofów wymienionych w Programie OF i powiązania ich z twórczością danego filozofa i kontekstem historycznym jego epoki.

III. Tematyka eliminacji zawodów trzeciego stopnia

Zawody trzeciego stopnia polegają na egzaminie ustnym, składającym się z: (1) obrony tez zawartych w pracy etapu szkolnego, (2) analizy krótkiego tekstu filozoficznego. Zakłada się tu wiedzę i znajomość literatury zdobytą przez ucznia w trakcie samodzielnego przygotowania pracy na szkolnym etapie Olimpiady Filozoficznej oraz sprawdza umiejętność jej prezentacji. Przewidziany do analizy krótki fragment tekstu filozoficznego wybierany jest spośród rozpraw filozoficznych przedstawionych jako literatura źródłowa.

Na tym etapie uczestnik Olimpiady Filozoficznej prezentuje następujące umiejętności:

1. Syntetycznego i klarownego ujęcia własnego stanowiska w porządku tez (lub hipotez), argumentów, założeń i wniosków;

2. Uzasadnienia własnego stanowiska poprzez dobór odpowiedniej linii argumentacyjnej;

3. Obrony zajmowanego stanowiska przed formułowanymi zarzutami;

4. Łączenia ze sobą różnych stanowisk filozoficznych – odnajdywania między nimi podobieństw i różnic;

5. Formułowania odpowiedzi ustnej na zadane pytania erudycyjne, w tym:
   – syntetycznego przedstawiania poglądów danego filozofa z uwzględnieniem poszczególnych aspektów jego myśli,
   – wiązania poszczególnych koncepcji filozoficznych ze sobą, przy wskazaniu podobieństw i różnic pomiędzy nimi występujących,
   – prezentowania własnego stanowiska w obrębie wybranej problematyki filozoficznej;
   – dobierania właściwej strategii argumentacyjnej;

6. Analizowania i interpretowania tekstów filozoficznych, w tym:
   – odnajdywania tezy, założeń (także ukrytych) oraz argumentów wspierających zajmowane stanowisko,
   – lokowania postawionej tezy bądź hipotezy w obrębie określonej problematyki i dyscypliny filozoficznej,
   – odróżniania tezy od hipotezy, informacji od opinii, założeń od wniosków, argumentów od kontrargumentów,
   – odróżnienia poglądu filozoficznego od jego interpretacji,
   – wskazania kluczowych pojęć w danym tekście filozoficznym,
   – wiązania tez zawartych w tekście ze stanowiskami filozoficznym zarówno wspierającymi dany pogląd, wspierającymi warunkowo, jak i przeciwstawiającymi się mu,
   – wiązania danego tekstu z wybranymi tekstami kultury.

Literatura dodatkowa:

K. Ajdukiewicz, Język i poznanie (t. I);

H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu (cz. III, r. XII-XIII), Kondycja ludzka (I);

Arystoteles, Fizyka (II), Polityka (I), Poetyka;

Św. Augustyn, Solilokwia (II, III, IV), Dialogi Filozoficzne;

F. Bacon, Novum Organum, (ks.I); Nowa Atlantyda;

E. Burke, Rozważania o rewolucji we Francji;

A. Comte, Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej;

Z. Freud, Poza zasadą przyjemności;

E. Husserl, Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii (I, 1,2);

R. Ingarden, Książeczka o człowieku (O naturze ludzkiej);

S. Kierkegaard, Choroba na śmierć (I);

G.W. Leibniz, Nowe rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (2, IV);

T.C. Lucretius, O Naturze wszechrzeczy;

N. Machiavelli, Rozważania (ks. I XLI-LX);

H. Marcuse, Człowiek jednowymiarowy (Wstęp, cz. I);

T. Morus, Utopia (ks. I, II);

M. Oakeshott, Wieża Babel (r. Racjonalizm w polityce, O postawie konserwatywnej);

J. Rawls, Teoria sprawiedliwości (I, 2-3), Liberalizm polityczny;

R. Rorty, Filozofia a zwierciadło natury;

Sekstus Empiryk, Przeciw logikom;

B. Spinoza, Etyka (I);

Św. Tomasz, O władzy;

Literatura pomocnicza:

I

J.Gajda, Pitagorejczycy; K. Bank (red), Religie Wschodu i Zachodu. Wybór tekstów źródłowych; J. Gajda, Sofiści; J. Legowicz (red.), Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1970; W. Tatarkiewicz, Historia Estetyki, tom I, Warszawa 2009; I. P. McGreal, Wielcy myśliciele Wschodu, Warszawa 1997; Ph. Bohner, E. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej. Od Justyna do Mikołaja Kuzańczyka, Warszawa 1962 (teksty dotyczące stosunku wiary i rozumu).

II

Kołakowski (red.) Filozofia XVII wieku, Warszawa 1959; B. Baczko (red.) Filozofia francuskiego Oświecenia, Warszawa 1961; 700 lat myśli polskiej Polska filozofia i myśl społeczna w latach 1700-1830, Warszawa 2000; Filozofia i myśl społeczna w latach 1831-1864, A. Walicki (red.), Warszawa 1977.

III

B. Chwedeńczuk (red.), Fragmenty filozofii analitycznej (red.), Warszawa 1995; M. Hempoliński (red.), Brytyjska filozofia analityczna, Warszawa 1974; L. Kołakowski i K. Pomian, Filozofia egzystencjalna, Warszawa 1965.

Polecamy również wybory pism filozoficznych zamieszczone w opracowaniach z serii „Myśli i Ludzie”.

IV

K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna (różne wydania); L. Borkowski, Logika formalna, Warszawa 1977; A. Grzegorczyk, Logika popularna (różne wydania); L. Koj, Problemy semiotyki logicznej, Warszawa 1990; T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Wrocław 1993; J. Łukasiewicz, Sylogistyka Arystotelesa z punktu widzenia współczesnej logiki formalnej, Warszawa 1988; J. Łukasiewicz, O zasadzie sprzeczności u Arystotelesa; Warszawa 1987; W. Marciszewski (red.), Mała encyklopedia logiki, różne wydania; J. Pelc, Wstęp do semiotyki, Warszawa 1982; W. Quine, Filozofia logiki (różne wydania); B. Stanosz, Ćwiczenia z logiki (różne wydania); B. Stanosz, Wprowadzenie do logiki formalnej: podręcznik dla humanistów, Warszawa 1998; K. Szymanek, Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny, Warszawa 2008; J. Woleński (red.), Filozofia logiki, Warszawa 1993 – artykuły Susan Haack; J. Woleński, Epistemologia: poznanie, prawda, wiedza, realizm, Warszawa 2005.